یک وقتی گفته می‌شد   اُطْلُبُوا العِلْمَ وَ لَو  بِالصِّینِ  (1)  ، اما الآن جهان متوجه شده و می‌گوید  اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لُو بِقُمٍ  . این که می‌بینید هشتاد کشور یا صد کشور، کمتر یا  بیشتر، از خاور و باختر میانه و دور می‌آیند ایران -بخشی در قم، بخشی در مشهد- روی  حساب همین پیام است که   اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لّوْ بِقُم. معلوم می‌شود که پیام انقلاب به شرق و غرب رسیده است. وجود مبارک رسول اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم با سواد شدن را بر ما واجب کرده و فرمود طَلَبُ العِلْمِ فَریضِةٌ(2)درس خواندن را، عالم شدن را لازم کرده است، اما گفته چه بخوانید یا نگفته؟ گفته چه یاد بگیرید یا نگفته؟ گفته نیازها را توزیع کنید یا نگفته؟

علوم سه‌گانه‌

آن وجود مبارک در عین حال که فرموداُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصّینِ و در عین حال که فرمود طَلَبُ العِلْمِ فَریضِة، آن حضرت- چنان‌ که مرحوم کلینی و سایر محدّثان در جوامع روائی ما نقل کرده‌اند، فرمود الْعِلمُ ثَلاثِةٌ یا إنَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثِةٌ. علوم فراوان است، امّا خطوط کلّی و خطوط اصلی علم سه رشته است؛ «آیةٌ محکمة»، «فریضةٌ عادلة» و «سنّةٌ قائمة»(3)این‌ها علومی است که ما در حوزه باید فرا بگیریم.

بخشی از این علوم الحمدلله در حوزه رایج است به نام فقه و اصول. اما بخش دیگرش که بخش عظیم سفارش حضرت است و با نام «آیة محکمة» در جمله‌ی اول قرار گرفته، یا نیست یا بسیار اندک است. تفسیر باید رایج باشد، فلسفه باید رایج باشد، کلام باید رایج باشد، بخش‌های عمیق مناظره‌ای باید رایج باشند، اما نیستند. 

این‌طور نیست که آیة محکمة به معنی فقه باشد و فریضة عادلة هم به معنی فقه باشد و سنّة قائمة هم به معنی فقه باشد. حضرت این سه رشته را به عنوان سه رشته‌ی اساسی علم در حوزه‌ها واجب کرده است بر فرض شما در فقه و اصول الآن سی‌هزار یا چهل‌هزار شیخ انصاری داشته باشید، این مشکل شما را حل نمی‌کند. شبهه‌ی راسل و امثال راسل را که مکاسب حل نمی‌کند

آیة محکمة جهان‌بینی است، اصول دین و اعتقادات است. خوب، فرض کنیم معنی این‌ها، اعتقادات و جهان‌بینی باشد،‌ بدون بررسی اشکالات شرق و غرب یا با بررسی؟ یک رخش می‌خواهد تا بار رستم را بکشد، یک فلسفه و حکمت متعالیه می‌خواهد. مگر می‌شود آدم خدا را ثابت کند بدون بررسی آن پنجاه اشکال انبار شده؟ حداقل پنجاه اشکال نقد جلوی پای آدم است.

آیة محکمة مربوط به جهان‌بینی است که آیا این جهان حادث است یا قدیم؟ خدا دارد یا ندارد؟ این جهان پایان‌پذیر هست یا نه؟ انسان با مرگ می‌پوسد یا از پوست به‌درمی‌آید؟ میلیون‌ها مردم می‌گویند انسان با مردن می‌پوسد. ما می‌گوئیم از پوست به‌درمی‌آید، مهاجرت است. این‌ها صدها اشکال نقد جلوی پای آدم است. این می‌شود آیة محکمة..

ما آیة محکمة می‌خواهیم و این آیة محکمة اولین سفارش وجود مبارک پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم است. فریضة عادلة می‌خواهیم، اخلاق می‌خواهیم. اخلاق غیر از روضه‌خوانی است، غیر از موعظه است، غیر از سخن‌خوانی و سخن‌رانی است.

آیا اخلاق مبدأ علمی دارد یا نه؟ مبادی علمیش کجاست؟ جاودانه است یا نه؟ نظیر رسوم و آداب و سنن ملّی است که تاریخ مصرفش گذشته باشد و هر ملّتی برای خودش یک اخلاق خاصی داشته باشد؟ یا اخلاق یک امر جاوید است؟ ابدی و ازلی است یا نِسبی؟ مبادا کسی خیال کند فن اخلاق در حد رسائل و مکاسب است. خیلی دشوارتر از این‌هاست؛ بررسی شئون نفس است. باید ثابت شود روح وجود دارد و روح مجرّد است و غرب و شرق ندارد تا شما بتوانید یک مطلبی منزّه از شرق و غرب ثابت کنید.

اگر کسی بخواهد بگوید حلال خدا این است إلی یومِ القِیامِة -یعنی زمان و زمین در آن اثر ندارد- باید چیزی را ثابت کند که نه متزمّن باشد و نه متمکّن. اگر روح و تجرّد آن ثابت شد و اگر نزاهت روح از تزمّن و تمکّن ثابت شد، آن وقت می‌توانید بگوئید این حلال إلی یومِ القِیامَة حلال است، این حرام إلی یومِ القِیامَة حرام است. برای هفت میلیارد بشر یک حکم داریم ما. نمی‌شود گفت که اختلاف زمان و زمین در این‌ها اثر دارد. زمانی و مکانی نیست. تا هم‌چنین چیزی را ثابت نکنید، این حرف‌ها پشتوانه ندارد.

وقتی تحوّل در حوزه ثابت می‌شود که وقتی یک ‌نفر چینی یا آمریکائی می‌آید ایران، بفهمد شما حرف تازه دارید. مبادا کسی بگوید این‌ها مشکل است! بله خیلی مشکل است، امّا قوی‌تر از این مشکلات، ارواح مجرّدی است که ذات أقدس إله به انسان داده و به انسان از فیض خود چیزی افاضه کرده است. فرمود: من در انسان یک چیزی به عنوان ودیعه گذاشته‌ام که می‌تواند امانت‌های الهی را حفظ کند. «یای» نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی(4) شرف انسانیت است. یک تعبیری دارد جناب سنائی که مبادا شما به این فکر باشید که کعبه را با زر و زیور بیارائید یا با پارچه‌ی زربافت بیارائید. فکر تزئین کعبه با پرده‌ی زرّین، خیالی باطل است.

کعبه را جامه کردن از هوس است                یای بیتی جمال کعبه بَس است(5)کعبه یک زینت دارد و آن «یای» بیتی است که ذات أقدس إله به ابراهیم و اسماعیل علیهما‌السلام فرمود: طَهِّرا بَیْتِی(6)همین که این بیت به الله اضافه شد، زینت و جمال کعبه است. شما می‌خواهید کعبه را با زر و زیور بیارائید؟! زینت انسان و‌ زیور انسان هم به همان «یای» نَفَختُ فِیهِ مِنْ رُوحِی است. اگر انسان از روح خدا طرفی بسته است و بهره‌ای دارد، برای او فراگیری آیة محکمة، فریضة عادلة، سنّة قائمة سهل است.

*دیدار با حوزویان استان مازندران؛ قم، 6 دی‌ماه 1386  

[1] وسائل‌الشیعة، ج 27، ص 27

[2] وسائل‌الشیعة، ج 27، ص 27

[3] الکافی، ج 1، ص 32

[4] حجر، 29

[5] دیوان حکیم سنائی

[6] بقره، 125